Ο Κροκόδειλος: «Το χιούμορ σαν αντίδοτο σε μια κοινωνία ηθικής κατάπτωσης»

Συνέντευξη στην Ιωάννα Σωτήρχου

Ο Δημήτρης και Ορέστης Σταυρόπουλος μέσα από ένα σχετικά άγνωστό έργο του Ντοστογιέφσκι συναντούν τις σημερινές προκλήσεις.

Ο Κροκόδειλος είναι από τα λιγότερο γνωστά έργα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι με στοιχεία όχι μόνο θρίλερ αλλά και μαύρου χιούμορ που σύμφωνα με το συγγραφέα του αποτελεί «μια λογοτεχνική φάρσα με αποκλειστικό στόχο την διασκέδαση του αναγνώστη». Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1865 στο περιοδικό «Εποχή», που εξέδιδε με τον αδερφό του Μιχαήλ, υπό τον τίτλο «Αφήγησις παράξενος ή περίδρομος στον Περίδρομο», καθώς Περίδρομος ήταν το πραγματικό όνομα της στοάς όπου γινόταν η έκθεση των ζώων στην Αγία Πετρούπολη. Τη θεατρική μεταφορά του φέρνουν κάθε Δευτέρα και Τρίτη στη σκηνή του θεάτρου Πόρτα οι Ορέστης και Δημήτρης Σταυρόπουλος που υπογράφουν τη σκηνοθεσία.

Σε αυτό μεταφερόμαστε στην Αγία Πετρούπολη του 1865 για να συναντήσουμε τον Ιβάν Ματβιέιτς: «Είχα από παλιά μία ακατανίκητη επιθυμία να κάνω τους πάντες να μιλάνε για το άτομό μου, αλλά, βλέπεις, με περιόριζαν η ασήμαντη κοινωνική παρουσία και ο χαμηλός βαθμός μου στην Υπηρεσία. Και να που κάθε εμπόδιο εξαφανίστηκε, με μια απλή μπουκιά κροκόδειλου»…

Μαζί με τη σύζυγό του Γιελιένα Ιβάνοβνα και τον φίλο του Σεμιόν Σεμιόνιτς, αποφασίζουν να επισκεφτούν τη στοά όπου εκτίθεται ένας κροκόδειλος που όμως τον συναντούν σε… λήθαργο. Έτσι ο Ιβάν Ματβιέιτς αποφασίζει να το προκαλέσει για να βρεθεί, από τη μια στιγμή στην άλλη, στην κοιλιά του. Κι ενώ επικρατεί πυρετός, παρακολουθούμε μέσα από εξωφρενικούς διαλόγους και παράλογες σκέψεις μια σειρά από ανώτερους δημόσιους υπαλλήλους, βιομήχανους, διανοούμενους, πρέσβεις και ένα πλήθος ξεπεσμένων μικροαστών να παρελαύνουν μπροστά από τον κροκόδειλο. Την ώρα που παρελαύνει η τσαρική Ρωσία και ο Σεμιόν καταβάλει αγωνιώδεις προσπάθειες να σώσει τον φίλο του, ο οποίος δε θέλει να σωθεί ξεπροβάλει μια γλαφυρή περιγραφή των παθογενειών της εποχής, ξαφνιάζοντας για το γεγονός ότι δεν μοιάζουν και τόσο ξένες στη δική μας πραγματικότητα. Αν και ο ίδιος ο συγγραφέας δεν το παραδέχτηκε θεωρείται ότι έγραψε το έργο ως σατιρικό σχόλιο για τη διαμάχη μεταξύ των προοδευτικών διανοούμενων της εποχής.

Μάλιστα, για να ενταθεί η φάρσα, οι δύο εκδότες είχαν ψευδώς πληροφορήσει το αναγνωστικό κοινό πως την ιστορία τους είχε στείλει στο περιοδικό ο άγνωστος συγγραφέας Σιέμεν Στρίζοφ και πως βασίζεται σε πραγματικό περιστατικό, όπου το θύμα παρέμεινε ζωντανό μέσα στον κροκόδειλο και έζησε εκεί για δύο εβδομάδες οικειοθελώς, δεχόμενος επισκέψεις και κανονίζοντας τις υποχρεώσεις του.

Σύμφωνα με τους νέους σκηνοθέτες, οι οποίοι πρόσφατα αποφοίτησαν από τη Σχολή Σκηνοθεσίας του Εθνικού και οικοδομούν μία ατμόσφαιρα τόσο απειλητική και κινδύνου όσο και κωμική, το έργο «αποτελεί ένα σχόλιο για τον σύγχρονο άνθρωπο. Ένας υπάλληλος της σειράς καταλήγει να γίνει ένα με το κτήνος, να αποκτήσει ταυτότητα μέσα από την καταστροφή και τη “θυσία” του και σκοπεύει να μετατρέψει τον έγκλειστο βίο στο στομάχι του ζώου σε τελευταία λέξη της μόδας. Μέσα σε αυτή την παρανοϊκή συνθήκη, ο πιστός φίλος του Σεμιόν Σεμιόνιτς κάνει τα πάντα για να τον διασώσει μέσα σε ένα σύστημα που η λογική μεταμορφώνεται σε τραγελαφική παραδοξότητα. Καταλήγει μόνος του να παλεύει να διαφυλάξει τη λογική του σε ένα σύμπαν που όλα ρέουν, αλλάζουν, εξελίσσονται, σε μία αέναη παραφροσύνη. Κάπως έτσι αναδεικνύεται ως κανονικότητα μια πραγματικότητα παράδοξη. Όπως ο ήρωας του έργου προσπαθεί μόνος του να βρει μια λογική αλληλουχία, έτσι και εμείς καταλήγουμε να νιώθουμε μοναχικοί λογικοί άνθρωποι. Η σκέψη πως έχουν μιλήσει άλλοι πριν από εμάς, για εμάς, για τη φύση της ανθρώπινης ψυχής, μέσα από τις ιστορίες τους, είναι παρήγορη και ζωογόνα».

– Πώς βρήκατε και γιατί επιλέξατε το έργο;

«Απ’ όταν ξεκίνησε η συζήτηση με τον Θωμά Μοσχόπουλο για το τι κείμενο θα μας ενδιέφερε να φέρουμε στη σκηνή του Θεάτρου Πόρτα, η ρωσική λογοτεχνία υπήρξε ένα πεδίο κοινής σκέψης και κατεύθυνσης. Μέσα σε αυτή μας την έρευνα βρήκαμε τον “Κροκόδειλο” και μας εντυπωσίασε από την πρώτη ανάγνωση. Τόσο το ύφος γραφής, το παράλογο, το χιούμορ όσο και το θέμα του κειμένου κινητοποίησαν την διάθεση μας να εμπλακούμε παραπάνω με το συγκεκριμένο υλικό. Το φαρσικό στοιχείο μέσα σε ένα αρκετά σκοτεινό σύμπαν ήταν εξαρχής μια κατεύθυνση που εντοπίσαμε και μας ενδιέφερε να ερευνήσουμε σκηνικά και ως ατμόσφαιρα θεωρούμε πως είναι σε άμεση σχέση με την εποχή μας. Από την άλλη το κείμενο αποτελεί ενός είδους κοινωνικοπολιτικό σαρκασμό για την εποχή του, με πολύ ιδιαίτερους κωμικούς τόνους και συνολικά βρίσκεται σε άμεση σχέση με το ύφος γραφής του Γκόγκολ. Αυτή η πλευρά του Ντοστογιέφσκι μας εξέπληξε και η διάθεση του συγγραφέα να πειραματιστεί με το υλικό του εκείνη την εποχή, μας ώθησε και εμάς στο εδώ και τώρα να αντιμετωπίσουμε την συνολική διαδικασία πιο φρέσκα και ερευνητικά».

– Ποια θέματα αναδεικνύει ο «Κροκόδειλος» και γιατί είναι επίκαιρα;

«Το ζήτημα που εντοπίσαμε ως κυρίαρχο συμπυκνώνεται σε μια φράση που επαναλαμβάνεται αρκετές φορές στο έργο. “Ο οικονομικός παράγων πάνω από όλα”. Ακούγεται πρώτη φόρα ενώ έχει μόλις συμβεί ένα τραγικό γεγονός και η λογική αντίδραση θα ήταν η εφαρμογή κάθε μέτρου για την σωτηρία του δημοσίου υπαλλήλου που τον έφαγε ο κροκόδειλος. Εδώ όμως συμβαίνει το μη αναμενόμενο και ουσιαστικά μπορούμε να μιλάμε για παράλογο. Ξαφνικά ο κροκόδειλος αποκτά υπεραξία και αντιμετωπίζεται ως “το βασικό κεφάλαιο” που θα προσελκύσει επενδύσεις και ξαφνικά αυτό το κεφάλαιο πρέπει να προστατευθεί. Το εντοπίζει και το ίδιο το θύμα του ζώου που επιβιώνοντας μέσα στα σπλάχνα του κροκόδειλου, βολεύετε και βρίσκει την ευκαιρία που πάντα έψαχνε. Γίνεται διάσημος και εκφράζει όλες τις νέες θεωρίες (πολιτικές, φιλοσοφικές, θρησκευτικές) που θα ανατρέψουν τα πάντα και θα σηματοδοτήσουν μια νέα μέρα στις τύχες της ανθρωπότητας. Έτσι μέσα σε αυτό το σύστημα των παράδοξων συλλογισμών το ζήτημα του οικονομικού συμφέροντος και της προσωπικής ανέλιξης φαίνεται να αποτελεί κοινό γνώμονα για όλους τους χαρακτήρες. Και ενώ η αξία του θηρίου-κροκόδειλου προοδευτικά πολλαπλασιάζεται η σημασία της ανθρώπινης ζωής ως υπέρτατη ηθική αξία φαίνεται να εκπίπτει. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο σκιαγραφείται μια ολόκληρη κοινωνία σε βαθιά ηθική κατάπτωση με την λειτουργία του εφήμερου (πλουτισμού, προσωπικού κέρδους, φήμης) και ατομικισμού να αποτελεί κεντρικό μοτίβο συμπεριφοράς. Ο κεντρικός ήρωας – αφηγητής του έργου φαίνεται ο πιο λογικός και με την μεγαλύτερη ενσυναίσθηση, ψάχνει τρόπο μέσα από τον λαβύρινθο της γραφειοκρατίας να βοηθήσει τον φίλο του όμως καταλήγει και ο ίδιος να εκφράζει παράλογες λύσεις. Αυτό είναι τελικά και ένα ζήτημα που απασχολεί και εμάς τους ίδιους. Πως μέσα σε ένα περιβάλλον παράλογο και σκοτεινό, μπορούμε να επιστρατεύουμε το χιούμορ ως αντίδοτο και συνάμα να παραμείνουμε λογικοί άνθρωποι με ενσυναίσθηση και ευαισθησία».

Πηγή: efsyn.gr